In zijn bestseller Sapiens betoogt de Israelische geschiedkundige Yuval Noah Harari dat wij mensen ons succes als soort te danken hebben aan ons vermogen om mythes te creëren en er met duizenden, met miljoenen in te geloven. Naast bijvoorbeeld geld noemt hij mensenrechten als een van die mythes. Biologisch gezien is er immers niks dat zegt dat mensen allemaal gelijkwaardig zouden zijn of moeten zijn. En toch, zegt hij, hebben we zoiets strafs bij elkaar verzonnen en geloven we er met z’n allen in.
Inderdaad zijn mensenrechten misschien wel het mooiste verzinsel waar de mens ooit mee kwam. Maar dat ze ervoor zouden hebben gezorgd dat we alle mensen nu als gelijkwaardig beschouwen, is een al te optimistische observatie. Eén blik op de ‘grenzen van Europa’ maakt dat pijnlijk duidelijk. Als we allemaal écht in mensenrechten zouden geloven, op dezelfde devote manier als hoe we in geld geloven, dan zouden drama’s zoals degene die zich bijna wekelijks op de Middellandse Zee voltrekken onmogelijk zijn.
Eerder dit jaar verscheen een rapport van Amnesty International waaruit bleek dat steeds meer Europese landen het redden of helpen van migranten strafbaar (proberen te) maken. Regeringen misbruiken wetten tegen smokkel en terrorisme om hulpverleners af te schrikken of te bestraffen. Wat voor verknipte logica moet je hanteren om met gevangenisstraffen te dreigen voor het redden van mensenlevens? Dat kan alleen maar als je die levens minder waard acht dan de levens die je angstvallig van die nieuwkomers probeert af te schermen. Als je vindt, bewust of onbewust, dat die nieuwkomers net wat minder mens zijn dan jijzelf.
Dat is exact wat Vijf jaar hier probeert te counteren. In dat Canvas-programma volgt Phara De Aguirre een aantal vluchtelingen van hun aankomst in België in 2015 tot nu. Het is een bijzonder aangrijpende kijkervaring, omdat de vluchtelingen meer worden dan cijfers, meer dan de eendimensionele bijna-drenkelingen in gammele bootjes die we in de nieuwsuitzendingen zien. Ze worden mensen, met agency, met dromen en angsten, met een verhaal. Dat is nodig, want het stelt ons in staat om met hen mee te leven. Zo, en alleen zo, zullen we hen op termijn ook onbewust als gelijkwaardig beschouwen. Naast de mythes is er namelijk ook de empathie die ons als mensen bindt. Het is die empathie die ervoor kan zorgen dat we mensenrechten gaan zien als iets dat ook echt voor iedereen geldt. De verklaring die de Verenigde Naties op 10 december 1948 aannamen, heet tenslotte de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. Happy Human Rights Day.
Verschenen in De Standaard op 10 december 2020
