‘Dit zijn m’n allerlaatste tweets’, tweette een kennis, waarop er nog twee tweets volgden en daarna geen meer. De profielfoto veranderde in een zwart vlak, naast de naam kwam ‘archived account’ te staan. En weg was hij, naar een ander medium. Zelfs vóór de komst van Elon Musk was het platform nog maar een schim van de fijne koffiehoek die het vroeger was. Aangejaagd door de libertaire waanideeën van de nieuwe eigenaar lijkt het nu in sneltempo te verworden tot een achterkamer waar haat en onbegrip ongefilterd gespuid mogen worden. Een plek die teert op polemiek, en die dialoog en democratie ondermijnt in plaats van ze te bevorderen. Ik begrijp waarom je zoiets niet wilt steunen, maar tegelijk betrap ik mezelf erop in stilte de cynische vraag te stellen wat voor verschil één accountje minder maakt.
Wat voor verschil maakt het dat een voetbalminnende vriend van me het WK in Qatar aan zich voorbij laat gaan omdat hij het niet eens is met de corruptie en schendingen van de mensenrechten? Welke impact heeft de beslissing van een vriendin om uit klimaatoverwegingen niet meer met het vliegtuig op vakantie te gaan? Ik ken mensen die het koppig blijven volhouden om niet bij Zalando te kopen, ik ken iemand die een jaar zero waste heeft geleefd. Het heeft iets naïefs, zulke kleine daden van verzet. In het grotere plaatje lijken ze weinig uit te halen. Zeker als dat grotere plaatje een kluwen is van complexe maatschappelijke problemen die boven onze hoofden spelen.
Mensen beseffen die futiliteit zelf vaak ook. Vraag hen naar een reden voor hun acties en de kans is groot dat het antwoord ‘vooral uit principe’ is. Het is makkelijk om daar cynisch over te doen. Om het af te schrijven als bezigheidstherapie voor selectieve wereldverbeteraars. Een zandkorrel wegblazen in de hoop de woestijn te verleggen. En inderdaad: principes mogen nog zo groot zijn, ze wegen niets. En toch betekent dat niet dat ze niets waard zijn.
Lang geleden had ik een discussie over maatschappelijke verandering en hoe die te verwezenlijken. Zijn mensen gemakzuchtig en dus alleen echt te bewegen met incentives van bovenaf? Wetten of belastingen die ons gedrag in de wenselijke richting sturen, zoals antidiscriminatiewetgeving, straffen voor belastingontduiking, accijnzen op sigaretten en alcohol of in de toekomst, wie weet, vlees? Of komt verandering er alleen als ze vertrekt van onderuit, vanuit de burger? Het standpunt dat ik toen met grote stelligheid verdedigde, was dat echte verandering alleen van onderuit kan komen. Omdat de geschiedenis ons dat geleerd heeft. Kijk naar stemrecht voor vrouwen, naar de burgerrechtenbeweging in de Verenigde Staten, of naar hoe de klimaatmarsen het thema eindelijk naar de top van de politieke en maatschappelijke agenda geduwd hebben.
Vandaag zou ik misschien iets minder stellig zijn. Er is ook sturing door de overheid nodig, vooral om een kader te bieden aan ons gedrag. Maar om ons in beweging te brengen geloof ik nog altijd meer in het bottom-upverhaal. Zeker bij grote issues zoals de opwarming van de aarde of maatschappelijke ongelijkheid. Net zoals ‘de markt’ of ‘de politiek’ lijken dat krachten die buiten ons bestaan, die boven onze hoofden spelen en waarover we zogezegd geen macht hebben. Zogezegd. Want uiteindelijk komen al die krachten voort uit ons menselijk handelen. Het zijn sommen van onze collectieve acties. Het kan kloppen dat we er als individu geen directe invloed op kunnen uitoefenen, maar misschien hoeft dat ook niet. Misschien ligt onze kracht als soort vooral in onze collectieve verbeelding. En laat het net sterke principes zijn die het meest tot die collectieve verbeelding spreken.
Het statement dat BBC-analiste Alex Scott en ZDF-commentatrice Claudia Neumann maakten door bij de start van het WK toch de verboden regenboogkleuren te dragen, ging de wereld rond. Ja, ook toen waren er cynische opmerkingen te horen. Maar die waren er ook toen Rosa Parks in een bus in 1955 ‘uit principe’ niet wilde opstaan voor een witte medepassagier. Natuurlijk vergen sommige principes meer moed of zelfopoffering dan andere. Niemand zal een doorgedreven vergelijking trekken tussen je leven riskeren door in Teheran op straat te komen en in Vlaanderen een Twitteraccount afsluiten. Maar in beide gevallen gaat het om een actie tegen ‘het systeem’, een herinnering dat systemen, die nooit gemaakt zijn om zichzelf uit te dagen, ook nooit voor eeuwig zijn. Grote veranderingen beginnen vaak met kleine daden. Revoluties beginnen met principes.
Verschenen in De Standaard op 1 december 2022